تلخ کامم، تلخ کامم، تلخ کام!

همین دیروز بود (هجده دی ماه 1394) که از دورهمیِ بزرگداشت دوستی بسیار جوان، نازنین و خیام-زی که به‌ناگهان “ورپرید و رفت”، با ماشین شخصی به سمت تهران برمی گشتیم، دو نفر بودیم، منِ شصت ساله به‌همراه جوانی تیزهوش، دانشمند، خودساخته و پر تلاش.

… زمستان است و باید ببارد. روزها می‌گذشت که گرفته بود و نمی بارید. تا این که از ظهر بارید در مسیر من. تا خانه هم باز بارید و در خاک, کمی زندگی جاری کرد و در اتوبان ما، آمیزه‌ا‌ی از روغن و خاک و گرد لاستیک و تصادف و مرگ آفرید، کم هم نه!

به یک عوارضیِ اتوبان رسیدیم. در صف انتظار ماندیم، یک هو چیزی را دیدم که مرا به یاد لحظه‌ی روبرو شدن سن‌اگزوپری با شازده کوچولوش انداخت.

چهره‌ای درخشان و متفاوت، نورانی؛ در وسط اوون همه دود و باران و گل و لای ماشین ها؛ و این که تک و تنها در میون اوون همه ماشین، نزدیک ماشین ما!

به همراهم گفتم اووه! …. تاجیکه.

او ندیده بودش. پانزده ساله بود، چهره ای بسیار روشن، موهای قشنگ، چشمانی که بعدها که دقت کردم، گرد بودند، کاملا گرد. با چشمان بازهم زیبای هزاره‌‌‌ها که بادامی است کاملا فرق داشت، اما موهایش هم به سمت بور می رفت و همچون هزاره‌ها سیاه نبود.

به ماشین ما هم روو کرد و چیزی گفت. فوری شیشه  شاگرد را پایین کشیدیم و به همراه گفتم بگوید که ما تا فلان جا و فلان جا می رویم. به تو می خورد؟

گفت “بلی!” می خورَد. “بلی!” من همان جا می روم.

پرسید چقدر می‌گیری،‌ لبخند زدم و گفتم بگو هیچ‌چی! (به خود گفتم افسوس! که برای این فرزند تاجیکان، باید فرش قرمزی پهن می‌کردیم تا بیاید و از اودیسه‌ی مرگ و از طبیعت و مردم سرزمین‌اش برای‌مان بگوید، پس آن‌گاه با من از کرایه‌ی راهش بپرسد.)

سوار شد.

                                                                   یاسر در شبی زمستانی، از بدخشان تا حاشیه‌ی تهران

من و همراهم گرم صحبت بودیم قبلا. به مهمان و پسر تازه ام سلامی بسیار رسمی و مودبانه کردم و صحبت را با همراهم ادامه دادم تا مهمان راحت باشد.

کمی که گذشت، سر صحبت را با او باز کردیم. نمی دانست به کجا می رود. درست نمی دانست باید کجا پیاده شود. از اطلاعاتی که کم‌کم گرفتیم، توانستیم مسیرش را شناسایی کنیم. مسیرش دقیقا به مسیر دوست همراه من می خورد. من همراهم را تا جایی می بردم و از آن به بعد قرار بود تا خانه را با وسایلی دیگر برود. به او سپردمش تا در این شب بارانی، این پسر من را همراهی کند تا جایی که مطمئن شود که به سرپناه اش می‌رسد.

به همراهم گفتم که چه خووب تشخیص دادم در اولین نگاه! که تاجیک است و پارس و پشتون و … نیست. در اولین نگاه ممکن بود با هزاره‌ها به خاطر روشن بودن پوست اشتباهش بگیرم. هزاره‌ها و پشتون ها هم عزیزند. اما تاجیک ها در “ته” افغانستان اند. در بام دنیا یعنی در پامیر , و هندوکش زندگی می کنند. خیلی دور است از باقیِ جاهای افغانستان. بخارا و سمرقند و رودکی و ناصرخسرو و تاریخ بی‌مرز را به یادم می‌آورند. پس برای من همیشه رازآلودترند.

معلوم شد کمی بیشتر از سه ماه است از منطقه‌‌ی “کیشیم” بیرون آمده، نزدیک شهر طالقان بدخشان، همان جایی که ناصر خسرو از آنجا برآمد. همان جا که “لعل”اش زبانزد است و همتا ندارد و حافظ از خون در دل آن روایت می‌کند! همان جا که سیاست دو تکه اش کرد و یک تکه را داد به تزار روس و بعد ها هم شد تاجیکستان مثلا لنینی و استالینی. اما قبادیان ناصرخسرو  اینک در تکه‌ی تاجیکستانیِ بدخشان است.

همان جایی که جوی‌های تند آبش، شهرت دارند. لعل اش، بر تاج‌های پادشاهان ساده لوح می‌نشیند و بر انگشتان اهل فخر و افاده در آن طرف دنیا، دل های رقیبان حسرت زده را می‌رباید. سرزمینی که سرسبز و زنده است در تابستان و پر برف و تعطیل در زمستان. بله! هندوکش است، پامیر است، پامیر! بام دنیا!

پرسیدم چند روز کشید آمدی به این جا!

گفت “پانزده” روز (پارس زبانان افغان “الف” های کلمات را مانند فارسیِ تهرانی، به “اوو” تبدیل نمی کنند.).

همراهم تعجب کرد. خیلی!

گفتم تازه ایشون خیلی زود رسیده. [می دانستم تا بیشتر از یک ماه هم در راه هستند.] در صندوق عقب ماشین های سواری، در کانتینرها، در کامیون ها و هر وسیله ای که “قاچاق‌بر”ها برای‌شان در نظر بگیرند، تا “طلای نیاز” این ها را به اسکناس‌های قابل مصرف در سه کشور تبدیل کنند.

از کیشیم یا کِشِم در بدخشان، به قلب افغانستان و بعد ولایت نیمروز در مرز زابل ایران، و از آن‌جا شروع اودیسه ی مرگ در بلوچستان پاکستان و از آن جا، بلوچستان ایران و کوه‌هایش و از آن جا، ادامه‌ی همین اودیسه در کوه‌ها و کویرهای مرکزیِ ایران.شاید تا مرز پاکستان را دو روزه بیایند، اما از آن جا به بعد، باید روزها در خاک و خل بیابان و کوه،  در جایی مخفی شوند و شب‌ها راه بیفتند و به سوی سرنوشتی نامعلوم روانه شوند.

فکرش را که بکنی، این نوجوان پانزده ساله را همچون فضانوردان یا کاشفین قطب شمال یا جنوب می بینی که با احتمال بالای برنگشتن، با خانه و شهرشان در دنیای مرفه غرب خداحافظی می کنند، اما قبل از آن، بخوبی تحسین می شوند و رسانه ها برای گرفتن نوبت مصاحبه‌شان، سرو دست می‌شکنند.

من پدر دو فرزندم. پس می‌توانم خود را کمی‌ جای پدر و کمی هم مادرش بگذارم.

اما می‌دانم، می‌دانم، می‌دانم
که کسی جز مادر و خواهران کوچک‌تر و جغله‌ی سیاه‌سر نیست که بر رفتن اینان، آبی بپاشد و بی‌صدا خون بگرید! این کاشفان بی‌نام، گم‌نام و ” گم‌کرده‌ کودکی”‌ی تکه‌ای نان!

چه شجاعت وصف ناپذیری!
خود را به دل بیابان‌های نیستی زدن!
با وجودی که داستان‌ تریلر و کامیون‌های پر از بار نعش کارگران افغان به گوش‌شان رسیده؛
با این‌که خبر جزغاله شدن سیزده نفرهای تپانده شده در سواری‌ها رسیده به آنان؛
باز هم جرات می‌کنند و دل به بیابان می‌زنند و به این کساد بازار ولایتِ همسایه (ایران) می‌رسانند خود را؛
بازاری که دیگر هم، مثل سابق دخل‌اش جواب خرج‌اش را نمی‌دهد. خرج ده برابر شده؛ اما امید بازهم ادامه دارد. لابد باز هم می‌شود از خرج، باز هم کم‌تر گذاشت و چیزی کنار گذاشت برای خانه.

عجب طاقتی دارد این انسان!

” و تو [موسی] قلب بیگانه را می‌شناسی، زیرا که در سرزمین مصر بیگانه بودی!”

در ژاپن، هم‌چون اینان بیگانه بودم، اما نه در سن این شازده کوچولوی امشب‌مان.

قلب اینان را خود می‌شناسم. خود لمسیده‌ام؛ هم در آن‌جا، و هم در وطن!

در آن‌جا بود که دو ماهی گذشته بود و به اندازه‌ی یک روز معمول خرجی نکرده بودم. همه را جمع کرده بودم، همه را!

در حال حرف زدن و رانندگی، در “آن”هایی بی‌زمان، خود را به جای او می‌گذارم. در ژاپن هستم. پانزده ساله و دچار همان ماجراهایی که می‌تواند بر سر هر بیگانه‌ای بیاید، بر سر بیگانه‌ای نوجوان بیاید. چه حسی می‌داشتم از همه‌ی این هستی‌ی بیرونم؟ هرم نیازهای مزلو و مرحله‌ی اعتماد و اطمینان و حس امنیت به یادم می‌آید.

پس بر این کودکانِ “بی‌کودکی” چه می‌رود؟

خود، کودکِ کار بوده‌ام، کودکِ کار بودن را هم لمسیده‌ام، از همان اول که یادم می‌آید.

همراه فهیم‌ام به انگلیسی می‌گوید: اما ما کاری برای این ها نمی توانیم بکنیم، مسئله‌ی بیکاریِ کارگران ایرانی هست و مشکل حضور این بندگان خدا.

به او می‌گویم، اصلا این بحث ها را ول کنیم بروند پیِ کارشان.

در عوض از خود بپرسیم،این کودک، در این ساعت و در این وضع، الان جایش باید این‌جا باشد یا کنار آغوش گرم مادر و پدر، زیر همان سقف خرابه‌ی محقر کِــشـِــم؟ این‌جا چه می‌کند “این مردم بی‌لبخند”؟

از مسیر سفرش می‌پرسم که چطور بود. چه می‌خوردید. می‌گوید در خرابه‌های متروکه یا سنگلاخ‌های کوه پنهان می‌شدیم و منتظر خبری از قاچاق‌بر می‌‌ماندیم که با دستی پر از نان (تو بخوان نان‌های لواش کهنه‌‌ای که لابد در آخرین بقالی‌ی سر راه خریده) بیاید، و دستی پر از بطری آب. اما “نان گیران” بود، آب “بیسیار گیران‌تر! بیسیار”.

می‌فهمم که قاچاق‌برانِ دل‌رحم که خود نیز خیلی هم دست کمی از حال و روز اینان ندارند، برای تک تک خدمات رفاهیِ “وی. آی. پی.” که می‌دهند،‌ سوا قیمت می‌گذارند. و تو هم می‌توانی از این خدمات اضافه بر سازمان صرف نظر کنی. بستگی دارد به کیسه پول سر در گریبان‌ات!

از کیشیم می‌پرسم. از پر آبی‌اش می‌گوید و  از دوبار برداشت محصول برنج و گندم. از دیناموهایی که بر سر “جوی”‌ها می‌گذارند تا برق و روشنایی بدهد. (می‌دانم که در سراسر بدخشان و پامیر، این رسمی است معمول. دولت کجاست که برق سراسری برساند!)

از خواهران و داداش‌هایش می‌گوید. پدر سه زن دارد. و هفت فرزند، پنج بچه (یعنی پسر) و دو سیاه‌سر (دختر). پدرت چند سال دارد؟ نمی دانم. اسم خودت: یاسر (تعجب می‌کنم که این اسم ایدئولوژیک مرسوم در اوایل انقلاب، چطور شده که به بدخشان صادر شده)،  اسم داداش‌هایت؟: نادیر، ذاکیر، حافیظ، صلاح‌الدین.

خُب! چند ماه است این‌جا در ایرانی؟ سه ماه. چقدر خرجت شده؟ یک میلیون و چهارصد برای رساندن، سیصد برای خوراک (تو بخوان نان خشک کهنه، بطریِ آب و دیگر هیچ). خُب، چقدر درآورده ای تا خرج سفر درآمده باشد. می‌گوید نزدیک سه ماه کار کرده ام. ششصد دستم آمده و باقی پول من و دوستانم را صاحبکار خورده و نداده. الان هم رفته بودم سراغ همان پول. بیشتر از دو میلیون می‌‌شود. (اما حالا فقط دو تومن در جیب داشت و باز هم با ما داشت کرایه طی می‌کرد!)

خُب! کجا می‌روی؟ پهلوی رفیقان. خُب! کار گیر میاد؟ شاید! یک روز می‌برند، یک روز نمی‌برند، اما ممکنه بعضی روزها بی‌کار بمانم.

یادم می‌رود که هر دو هم‌سفرم  را به خانه ام که سر راه است دعوت کنم تا شبی را با پذیراییِ گرم از پسر سوم‌ام، غریبی‌اش را کمی کم کنم. همان کاری که ژاپنی‌ها با من غریبه هم کردند.

ساعت ده و نیم شب است. می‌رسانم‌شان به جایی که باید برگردم. یادم می‌آید که دوربینی هم دارم. باران می‌آید.عکس‌هایی گرفته‌می‌شود (که همه را عملا از دست می‌دهم، جز یکی را).

لبویی برایش می‌خرم تا گرم‌اش شود، عملا کم می‌خورد به خاطر شرم و حیا. بیشترش را به عهده‌ی من می‌گذارد (چهل سال است در خیابان  لبو نخورده‌ام، چون اعتمادی به سلامت‌شان ندارم.). باقیِ لبوها بعد از یک لقمه‌ی من، در بشقاب می‌مانند.

موقع رفتن، با خجالت و تردید، میگوید آقا! می‌شود از شما شماره تلفن‌تان را بگیرم؟ می‌‌نویسم و می‌دهم (موبایل ندارد). می‌گوید به شما زنگ می‌زنم. و باز هم با کمی تردید و مکث بیشتر اضافه می‌کند که شما می‌توانید برایم کار درست کنید. می‌گویم چه خووب! حتما سعی می‌کنم. حتما!
…
…
…

بله! هر آن کس که دندان دهد، نان دهد!

بله. دندان و نان داده، اما دندان را در بدخشان و نان را در بیغوله‌های بی‌نام و نشان حاشیه‌ی تهران داده!

آن‌هم در نیمه شب‌های بارانیِ “روزهای بی‌کودکی‌” و

بی‌کسی و تنهایی و دغدغه‌ی خطر از هر سو!
ــــــــــــــــــــ

” و تو قلب بیگانه را می‌شناسی، زیرا که در سرزمین مصر بیگانه بودی!”

کام‌‌تان تلخ شد؟

من نیز چون شما!
عیبی ندارد، شاید تخیل و همدلی در ما ببالد!

تا بتوانیم بهتر و عمیق‌تر و موثر تر خود را در جای “دیگری”، ” و “رنج همسایه” بگذاریم و درک‌اش کنیم. … 

تلخ کامم، تلخ کامم، تلخ‌کام!

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
پس‌نوشت:
روزهایی بعدتر معلوم شد جایی که ما در عوارضی دیدیمش، 90 کیلومتر  فاصله داشته از محلی که باید از ماشین مسافر کش اشتباهی پیاده می‌شده. بعد از رسیدن به عوارضیِ شهر، معلوم می‌شود که اشتباه شده. راننده از او پولی نمی‌گیرد. پیاده می‌شود تا برگردد. اما باز هم آدرس را مخلوط و مغلوط به ما می‌دهد. بالاخره در آن شب به بیغوله‌ی کارگران همشهری‌اش می‌رسد. سه روز کار می‌کند. سرکارگر پولی به او نمی‌دهد. آن جا را ترک می‌کند. دو شب در کنار آتش جگرکی های کنار خیابانی، شب را تا صبح بیداری می‌کشد و بعد به تنها شماره ای که در دست دارد، با خواهش و تمنا از عابران، تلفنی سراسر بدفهمیِ کلامی می زند و باز هم در اولین کلام، “کار” می‌خواهد، کار!
می‌توانید خود را به جای مخاطب این تماس سراسیمه‌ی نامفهوم و دردناک بگذارید؟